سید علی خان مدنی

سید صدرالدین علی بن احمد بن معصوم حسینی مدنی شیرازی (۱۱۲۰-۱۰۵۲ ق) مشهور به "سید علی خان کبیر" و "ابن معصوم" یکی از علمای بزرگ شیعه در اوایل قرن دوازدهم هجری است. سید علی خان علاوه بر فقه و اصول و حکمت الهی، در ادبیات عرب و علم لغت نیز متبحر بود. از مشهورترین آثار او کتاب "ریاض السالکین" در شرح "صحیفه سجادیه" است. علامه مجلسی از شاگردان مبرّز اوست.

زندگی‌نامه

ولادت و خاندان:

سید علی خان در پانزدهم جمادی الاول ۱۰۵۲ ق. در مدینه پای به عرصه گیتی نهاد. پدرش سید نظام الدین احمد، از دانشوران شیرازی تبار حجاز و از نوادگان امام سجاد (علیه السلام) و مادرش دخت شیخ محمد بن احمد منوفی، مرجع وارسته شافعیان بود.

یکی از اجداد سید علی خان، غیاث الدین منصور دشتکی (۸۶۶-۹۴۸ هـ.ق) از فیلسوفان بزرگ حوزه شیراز در قرن دهم است که دوران حیاتش مصادف با اواخر عهد گورکانی و اوایل دوره صفویه بود. وی جامع علوم زمان خود بوده و مشهور به استاد بشر، عقل حادی عشر و معلم ثالث است. او از جمله فلاسفه ای بود که در شکل گیری عناصر اولیه حکمت متعالیه ملاصدرا سهمی بسزا داشت. غیاث الدین منصور دشتکی شیرازی تقریبا در همه علوم همچون ادبیات، منطق، کلام، فلسفه، تفسیر، فقه، اصول، طب، ریاضیات، عرفان، اخلاق، طبیعیات، هیئت، نجوم، داروشناسی و حتی در علوم غریبه صاحب نظر بوده و در همه این زمینه ها تالیفاتی عمیق دارد.

هجرت به هند:

سید علی خردسال بود که پدرش دعوت قطب شاه هفتم (سلطان عبدالله)، فرمانروای حیدرآباد هند را اجابت کرد و برای راهنمایی مومنان شبه قاره رهسپار هند شد. هنگامی که سید علی خان به حدود چهارده سالگی رسید. پدرش با نامه وی را به هند فراخواند. سید علی خان در ۱۰۶۸ قمری به خدمت پدر در حیدرآباد رسید. و از آن زمان از محضر پدر و بزرگانی چون محمد بن علی شامی عاملی و شیخ جعفر بن کمال الدین بحرانی کامیاب شد.

پس از چندی قطب شاه هفتم درگذشت و یکی از دامادهایش که در سلک صوفیان جای داشت بر تخت نشست و خود را سلطان ابوالحسن قطب شاه هشتم نامید. او چون سید نظام الدین و فرزند دانشورش سید علی را رقیب خود می شمرد، بر نظام الدین و فرزندش سید علی سخت گرفت و دست آنان را از مراکز قدرت مادی کوتاه نموده، در تنگ ساختن حلقه محاصره پنهان آنان کوشید. چندین سال بعد پدر سید علی نیز از دار فانی را وداع گفت و سلطان ابوالحسن که از دغدغه نفوذ سید نظام الدین رهایی یافته بود، سید علی را در خانه ای کوچک زندانی کرد و هرگونه دیدار با او را ممنوع ساخت. بدین ترتیب ناگوارترین روزهای زندگی سید علی آغاز شد و تا سالها ادامه یافت. روزهایی که خود درباره آن چنین نگاشته است: «... در این روزگار از همه آشنایان دورم و جز اندوه همنشینی ندارم... ناگزیر باید در خانه ای تنگ تر از روزن سوزن زندگی کنم، خانه ای که هنگام ورود بدان شاهرگ قلب انسان پاره می شود. در این سرای، همنشینی جز کتاب و دفتر ندارم... خداوند از حوادثی که درآینده پدید می آید آگاه تر است. تاکنون بر این بحران گشایشی آشکار نشده است...».

او کتاب نفیس «الحدائق الندیه فی شرح الصمدیه» را در همین سالها یعنی در جمادی الثانی ۱۰۷۹ قمری به جهان دانش و ادب عرضه کرد.

مناصب دولتی:

سید علی پس از چندی با طرح نقشه ای از از حیدرآباد به برهانپور گریخت و نزد محمد اورنگ زیب، پادشاه آن سامان رفت. اورنگ زیب که دشمن دیرپای حیدرآباد نشینان شمرده می شد، مقدم او را گرامی داشت و لقب خان به وی بخشید و هزار و سیصد سوار زیر فرمانش قرار داد. تلاشهای آن دانشمند بزرگ در تامین امنیت شهر و آسایش مردم، محمد اورنگ زیب را بر آن داشت که وی را به حکومت لاهور و مناطق مجاور منصوب کند. سید علی خان پس از چند سال، چون مقام فرمانداری لاهور را از ارزشهای راستین تهی یافت، از آن کناره گرفت و دیگر بار همنشین کتاب و دفتر شد. در این هنگام اورنگ زیب وی را به ریاست دیوان برهانپور منصوب کرد. آن دانشمند گرانمایه پس از چند سال داوری، از کار در دیوان برهانپور کناره گرفت و دیگر بار به ارتش پیوست و سالیانی چند در سپاه محمد اورنگ زیب که تشنه حضور فقیهی پارسا بود، به خدمت پرداخت.

سید علی سال ۱۱۱۳ قمری از مناصب خود در هند کناره گیری نمود و به زیارت خانه خدا و قبر رسول اکرم صلى ‌الله ‌علیه ‌و آله شتافت و پس از به جای آوردن مناسک حج، زیارت حرم معصومان حجاز و دیدار بستگان، راه عراق پیش گرفت و آرامگاه شهیدان معصوم در عتبات عالیات آن دیار را از نزدیک زیارت کرد.

اقامت در ایران:

سید علی خان مدنی سپس به جانب خراسان روان شد و پس از زیارت مرقد پاک امام رضا علیه السلام به اصفهان رفت. در این هنگام سلطان حسین صفوی حاکم دربار صفویه بود. او در بزرگداشت سید علی خان کوشید و سید علی خان کتاب شریف «ریاض السالکین» را که ثمره دوازده سال تحقیق و نگارش بود، به دربار صفوی هدیه کرد.

سید علی خان پس از آن به شیراز، شهر پدران بلند آوازه خود رفت و به پژوهش، نگارش و تدریس پرداخت. با حضور آن ادیب برجسته مدرسه ای که پدربزرگ ارجمندش امیر غیاث الدین منصور بنیاد نهاده بود رونق روزگاران گذشته را بازیافت.

وفات:

سید علی خان تا آخر عمر در شیراز ماند و در سال ۱۱۲۰ قمری در همان شهر دار فانی را وداع گفت. پیکر پاک او در حرم حضرت احمد بن موسی علیه السلام (شاهچراغ) و در کنار آرامگاه سید ماجد بحرانی به خاک سپرده شد.

استادان و شاگردان

برخی از اساتید سید علی خان مدنی عبارتند از:

1. پدرش، سید نظام‌الدین حسینی.
2. شیخ جعفر بن کمال‌الدین بحرانی.
3. شیخ علی بن فخرالدین محمد بن حسن بن شهید ثانی.
4. شیخ حسام‌الدین حلی.
5. شیخ محمد بن علی شاه.

او در سال‌های تدریس، شاگردان بسیاری پرورید که برخی از معروفترین ایشان عبارتند از:

1. علامه محمدباقر مجلسی (گردآورنده مجموعه نفیس بحارالانوار).
2. سید محمدصالح حسینی خاتون‌آبادی.
3. سید محمدحسین بن محمد صالح خاتون‌آبادی (متوفای ۱۱۵۱ ق).
4. شیخ باقر بن محمد حسین مکی.

آثار و تألیفات

1. ریاض السالکین فی شرح صحیفة سید الساجدین (علیه السلام)
2. سلافة العصر فی محاسن الشعراء بکل مصر
3. الدرجات الرفیعه فی طبقات الامامیه
4. سلوة الغریب و اسوة الادیب
5. انوار الربیع فی انواع البدیع
6. الحدائق الندیه فی شرح الصمدیه
7. الفرائد البهیه فی شرح الفوائد الصمدیه
8. موضح الرشاد فی شرح الارشاد
9. رساله فی اغلاط الفیروزآبادی فی القاموس
10. التذکره فی الفوائد النادره
11. المخلاة
12. الزهرة فی النحو
13. ملحقاة السلافه
14. نفثة المصدور
15. محک القریض
16. رساله فی المسلسلة بالاباء
17. نعمة الاغان فیعشره الاخوان
18. الکلم الطیب والغیث الصیب
19. دیوان شعر

منابع

• مجموعه گلشن ابرار، زندگی نامه "سید علی خان کبیر"، عباس عبیری.
• کتابخانه موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی، در احوالات علامه سید علیخان حسینی مدنی دشتکی شیرازی، سید محمد رضوی، بازیابی: ۱۲ خرداد ۱۳۹۲.
• شرح حال ادبی سید علیخان مدنی شیرازی، شاعر بدیعه سرا، کتابخانه طهور، بازیابی: ۱۲ خرداد ۱۳۹۲.